Metabolički sindrom se često naziva sindrom X, sindrom inzulinske rezistencije ili Reavenov sindrom. Radi se o grupi metaboličkih poremećaja koji se najčešće javljaju zajedno.
Dijagnoza se postavlja prisustvom bar tri od navedenih pet stanja:
Visok šećer u krvi
Nizak nivo HDL (“dobrog”) holesterola u krvi
Visok nivo triglicerida u krvi
Veliki obim struka
Visok krvni pritisak
Pored toga, metabolički sindrom je često povezan s ubrzanom aterosklerotskom kardiovaskularnom bolešću, gihtom, hroničnom bubrežnom bolešću, opstruktivnom apnejom u snu, nealkoholnom masnom jetrom te reproduktivnim poremećajima, kao što je sindrom policističnih jajnika. Takođe, vezuje se za upalne promjene na koži, kao i dva česta stanja, prekomjerno zgrušavanje krvi i stalnu, nisku upalu u cijelom tijelu.
Učestalost pojave raste s dobi, a posebno zabrinjava činjenica povećane učestalosti kod djece i adolescenata.
Trenutne terapijske mogućnosti za metabolički sindrom ograničene su na individualne tretmane za hipertenziju, hiperglikemiju i hipertrigliceridemiju, kao i na mjere kontrole ishrane i redovne fizičke aktivnosti.
Više od 34% odraslih u SAD-u ima metabolički sindrom.
Uzroci nastanka
Temeljni uzroci metaboličkog sindroma uključuju prekomjernu tjelesnu težinu i pretilost, inzulinsku rezistenciju, fizičku neaktivnost, starenje, nasledne faktore kao i faktore okoline. Uprkos složenosti navedenih uzroka, imamo dosta prostora da djelujemo preventivno ali i terapijski, tako što ćemo promijeniti način ishrane i životne navike.
Preventivne mjere
Ishrana
Mediteranska dijeta se smatra najidealnijim načinom ishrane. Odnosi se na obrazac ishrane, kulturu i kulinarske tehnike ljudi koji žive u bazenu Sredozemnog mora. Zaslužna je za prevenciju hipertenzije, dijabetesa tip 2 i metaboličkog sindroma, a povoljno utiče i na kulturu življenja.
Mediteranska dijeta je priznata od strane UNESCO-a kao nematerijalna kulturna baština čovječanstva, a američke smjernice o ishrani 2015.–2020. navode ovu dijetu kao primjer zdravog obrasca ishrane.
Karakterišu je visok unos povrća, uključujući zeleno lisnato povrće, voća, žitarica od cjelovitog zrna, mahunarki, orašastih plodova i ekstra djevičanskog maslinovog ulja kao glavnog izvora masti. Umjeren unos crnog vina bogatog antioksidansima, uglavnom tokom jela, takođe je karakterističan za mediteransku dijetu, kao i nizak do umjeren unos ribe i peradi, te niska konzumacija crvenog mesa, maslaca, slatkiša, peciva.
Iako mediteransku ishranu karakteriše visok unos masti, odličan profil masnih kiselina iz maslinovog ulja je zaslužan za poboljšanje inzulinske rezistencije, jednog od glavnih faktora rizika za metabolički sindrom, i lipidnog statusa u krvi, te smanjenje nivoa krvnog pritiska. Takođe, maslinovo ulje je pogato polifenolima, koji imaju protuupalno i antioksidativno djelovanje.
Pored toga, povrće i voće kojima obiluje ovaj način ishrane, pružaju mnoge antioksidanse, vitamine, minerale, fitonutrijente i vlakna koji povoljno djeluju na zdravlje.
Veće pridržavanje mediteranskom načinu ishrane je povezano sa 19% manjim rizikom od razvoja metaboličkog sindroma.
DASH dijeta je takođe veoma koristan način ishrane koji potiče unos povrća, voća, cjelovitih žitarica, mliječnih proizvoda bez ili sa niskim sadržajem masti, mahunarki i orašastih plodova, dok ograničava unos crvenog i prerađenog mesa te napitaka zaslađenih šećerom.
DASH dijetu karakteriše nizak udio masti, posebno zasićenih masti i holesterola, te smanjen udio natrijuma, ali je bogata vlaknima, kalijumom, magnezijumom i kalcijumom.
DASH dijeta se pokazala korisnom strategijom za liječenje hipertenzije a dovodi i do boljeg kardiometaboličkog profila. Takođe, pokazala je korisne učinke na smanjenje tjelesne težine i trbušne (abdominalne) pretilosti.
DASH dijetu takođe karakteriše određen broj serviranja iz svake grupe namirnica, prilagođeno energetskim potrebama organizma.
Ishrana koja može pogoršati metabolički sindrom je bazirana na:
-prostim, rafinisanim šećerima koji se kriju u sokovima, slatkišima, raznim zaslađivačima; prerađenim žitaricma
-trans i zasićenim mastima koje se nalaze u prerađenim biljnim uljima, margarinu, raznim grickalicama, pitama i pecivima, raznim gotovim ili instant jelima, prelivima, smjesama za kolače, kokicama koje se peku u mikrovalnoj itd.
-prevelikom unosu soli, bilo kao dodane ili skrivene soli u hrani kao što su grickalice, suhomesnati proizvodi, konzervirano povrće i riba, instant supe, umaci i prelivi, sirevi itd.
S druge strane,
Ishrana koja može poboljšati metabolički sindrom je bazirna na:
-svježem i smrznutom voću i povrću, nemasnim ili niskomasnim mliječnim proizvodima, hladno cijeđenim biljnim uljima, integralnom brašnu, tjestenini i riži, mahunarkama, orašastim plodovima i sjemenkama, ribi i umjerenoj količini nemasnog mesa
Fizička aktivnost
Na svaku komponentu metaboličkog sindroma u određenoj mjeri povoljno utiču intervencije koje uključuju fizičku aktivnost. Redovna fizička aktivnost pomaže u smanjenju tjelesne težine, smanjenju krvnog pritiska i poboljšanju poremećaja lipida, uključujući povećanje HDL-a i snižavanje triglicerida, a najizraženije dejstvo ima na inzulinsku rezistenciju. Takođe, fizička aktivnost prevenira kognitivna oštećena, depresiju i osteoporozu.
Studije pokazuju da umjerena fizička aktivnost smanjuje rizik od kardiovaskularnih bolesti za 20% a kod osoba koje su znato aktivnije i do 27%.
Fizička neaktivnost je identifikovana kao četvrti vodeći faktor rizika za globalnu smrtnost.
Pretilost
Pretilost (gojaznost) i metabolički sindrom su usko ali ne i nužno povezani, što bi značilo da i osobe koje imaju normalnu tjelesnu težinu mogu imati metabolički sindrom.
Međutim, pretilost definitivno negativno utiče na dijagnostičke kriterijume kao što su obim struka, krvni pritisak, “dobri” holesterol, trigliceridi i šećer u krvi.
Pored toga, i druga stanja, kao što su povišena mokraćna kiselina u serumu (potencijalni giht), povišeni trigliceridi nakon obroka, disfunkcionalni HDL, povećan “loš” holesterol (LDL), nealkoholna bolest masne jetre, inzulinska rezistencija, disfunkcija endotela krvnih sudova, ukočenost arterija, nakupljanje epikardijalne masti, protrombotično stanje, abnormalni nivoi adipokina, povećana upala i opstruktivna apneja u snu, su neosporiva veza pretilosti i metaboličkog sindroma.
Jedno je sigurno. Ne postoji savršena dijeta za mršavljenje. Jedini univerzalni načini za smanjenje tjelesne težine su kalorijski deficit i fizička aktivnost. Ali ni to nije dovoljno ako je kratkoročno, jer postignuti rezultati trebaju biti održivi što se jedino može postići edukacijom, svjesnošću i preuzmanjem odgovornosti oboljelog za svoje zdravlje. Motivacija i podrška su neizostavni na tom putu.
Inzulinska rezistencija
Inzulinska rezistencija nije nužno prisutna komponenta metaboličkog sindroma, ali je veoma česta. Poboljšanje osjetljivosti ćelija na inzulin se postiže smanjenjem tjelesne težine, redovnom fizičkom aktivnošću i lijekovima što rezultuje blagotvornim učincima na krvni pritisak, HDL, trigliceride i šećer u krvi.
Upravljanje stresom
Stres se smatra jednim od uzroka metaboličkog sindroma jer remeti hormonsku ravnotežu i podstiče dislipidemiju kao i nakupljanje masti u abdominalnoj regiji. Takođe, stres pojačava reakciju simatičkog nervnog sistema pri čemu oslobađanje adrenalina i noradrenalina dovodi do povećanja broja otkucaja srca i krvnog pritiska.
Dalje, hronični stres posredstvom hormona kortizola dovodi do dugotrajnog povećanja šećera u krvi a s druge strane, kroz negativne emocije, povećavaju se šanse za učestalim konzumiranjem hrane koja nije nutritivno kvalitetna, u cilju psihičkog rasterećenja, što opet vodi lošoj regulaciji šećera u krvi.
Spavanje
Savremeno društvo nam je donijelo povećenu incidencu hronodisrupcije, tačnije „izbacilo“ nas je iz normalnih 24-časovnih ritmova što ostavlja negativan trag po zdravlje.
Uzroci hronodisrupcije mogu biti noćno hranjenje, prekomjerno izlaganje svjetlu tokom noći, pretjeran boravak u zatvorenim prostorima, noćni rad, poremećaj spavanja itd.
Dokazane su interakcije između cirkadijalnog ritma i različitih komponenti metaboličkog sistema, kao što su oštećenje metabolizma ugljenih hidrata i masti, funkcije masnog tkiva te funkcije srca i krvnih sudova.
Rad u smjenama je povezan sa pretilošću, hipertrigliceridemijom, niskim HDL-om, abdominalnom pretilošću, dijabetesom tipa 2 i kardiovaskularnim bolestima.
Pušenje
Pušenje može povećati rizik od metaboličkog sindroma na nekoliko načina. Dovodi do disfunkcije endotela krvnih sudova, ukočenosti arterija, poremećaja lipida u krvi kao i stalno, blago povišenog CRP-a kao indikatora upale.
Nizak nivo HDL-a i povećani trigliceridi često su prisutni zbog povećanog oslobađanja slobodnih masnih kiselina kao posljedica niže aktivnosti enzima koji ih razlažu.
Takođe, pušači, zbog povećanog stvaranja kortizola imaju veći rizik za nakupljanje trbušne masti, odnosno imaju veći obim struka.
Faktori rizika za nastanak metaboličkog sindroma koje možemo samostalno pratiti:
| Komponenete metaboličkog sindroma | Gornje granične vrijednosti |
| Abdominalna (trbušna) gojaznost | Obim struka (Ž) ≥88cm, (M) ≥102 cm |
| Povišen šećer u krvi | ≥5,6 mmol/l |
| Nizak HDL (dobri holesterol) | (Ž) <1.03 mmol/l, (M) < 1,27 mmol/l |
| Povišeni trigliceridi | >1,7 mmol/l |
| Povišen krvni pritisak | Sistolni ≥130 mmHg i/ili dijastolni ≥85mmHg |
Iako je metabolički sindrom ozbiljno stanje, svoje rizike za nastajanjem istog možemo značajno smanjiti regulisanjem i održavanjem normalne tjelesne težine, povećanjem fizičke aktivnosti, pravilnom ishranom, prestankom ili smanjenjem pušenja, regulacijom sna i odmora kao i kontrolom stresa.
Kad bi se problemu metaboličkog sindroma, kao posledice načina života, pristupilo kao pandemiji, što i jeste, mogli bi mu vrlo visoko doskočiti. Na primjer, aktivnom edukacijom stanovništava, boljim urbanističkim planiranjem površina za sport i rekreaciju, promocijom boravka u prirodi, oporezivanjem cigareta, alkohola, visokokaloričnih grickalica, slatkiša i raznih sokova i energetskih napitaka, stimulisanjem, odnosno subvencijom kupovine neprerađene hrane, posebno lokalno proizvedene, zatim ograničenjem medijskog eksponiranje nezdrave ishrane, posebno ciljano na populaciju djece itd.
Važno je da imamo izbor.
Image by cocoparisienne from Pixabay
Izvor: https://www.nutrikod.com/
Literatura:
- heart.org
- Saklayen (2018). The Global Epidemic of the Metabolic Syndrome. Curr Hypertens Rep.2018; 20(2): 12.
- McCracken,E., Monaghan,M and Sreenivasan,S. (2018). Pathophysiology of the metabolic syndrome. Clin Dermatol 36(1):14-20.
- Castro-Barquero, S., Ruiz-León, AM., Sierra-Pérez Ramon Estruch,M. and Casas, R. (2020). Dietary Strategies for Metabolic Syndrome: A Comprehensive Review. 12(10): 2983.
- Pablo Pérez-Martínez et al. (2017). Lifestyle recommendations for the prevention and management of metabolic syndrome: an international panel recommendation. Nutr Rev. 75(5): 307–326.
- https://www.researchgate.net/figure/Diagnostic-criteria-for-metabolic-syndrome_tbl1_257881066
