Preventivna uloga folne kiselina kod anemije i kardiovaskularnih oboljenja, te kao posrednika mnogobrojnih zdravstvenih dobrobiti je neosporiva. U nastavku članka je priložen pregled funkcionalnih osobina folne kiseline, posljedica njenog nedostatka u ishrani, izvora u kojima se nalazi i preporučenog dnevnog unosa.
Šta je zapravo folna kiselina i koji su njeni izvori?
Folna kiselina (folacin, folat, B9) je vitamin koji pripada grupi B-complex vitamina, izolovan 1940. godine iz špinata. Naziv je dobila po tome što je najprije otkrivena u lišću (lat. folium=list) raznih vrsta povrća. Najviše je ima u špinatu, šparogama, blitvi, kvascu, pšeničnim mekinjama, svinjskoj, pilećoj, goveđoj i janjećoj jetri.(2)
Zbog svoje topivosti u vodi, u organizmu se ne može dugo skladištiti, te se mora svakodnevno unositi. S obzirom da se mnogo gubi kuvanjem hrane i njenim dugim čuvanjem, te činjenicom da se u crijevima apsorbuje samo 50% od unesene količine, u zavisnosti od hemijskog oblika u kome se nalazi, možda je najbolji način da se dovoljne količine folne kiseline unesu putem dodataka ishrani, ako postoji potreba. (1)
Da bi se ostvario dnevni unos folne kiseline od 200µg, trebali bi pojesti 12 stabljika šparoge. (1)
Uloga folne kiseline u organizmu
Folna kiselina učestvuje u svim pocesima koji zahtijevaju diobu ćelija, posebno u onima za rast i diferencijaciju ćelija embriona. Neophodna je i za normalno stvaranje eritrocita koji prenose kiseonik u sva tkiva i ćelije. Služi za pravilno funkcioniranje mozga i neurološke funkcije, uključena je u regulaciju nivoa homocisteina, te je u uskoj vezi s metabolizmom vitamina B12. (9) S toga, zajedno sa vitaminom B12 , svako na svoj način, učestvuje u stvaranju timidin trifosfata, jednog od osnovnih gradivnih elemenata DNK (dezoksiribonukleinske kiseline).
Posljedice nedostatka folne kiseline u organizmu
Nedostatak folne kiseline, pored anemije, može uzrokovati malformacije ploda (spina bifida, rascjep nepca), može biti znak neke degenerativne bolesti nervnog sistema (Parkinsonova, Alzheimerova bolest), može povećati rizik za nastanak osteoporoze, zbog povećanja nivoa homocisteina raste rizik od bolesti krvnih sudova, moždanog i srčanog udara, trombofilije (nedostatak povećava tendenciju nastanka krvnih ugrušaka), preeklampsije, depresije (smanjuje se nivo serotonina-hormona sreće).
Deficit folne kiseline se pojavljuje kod djece hranjene kozijim mlijekom, kod alkoholičara (iako je pivo bogato folnom kiselinom) i tokom malignih oboljenja. (9) Mnogi lijekovi mogu blokirati dejstvo folne kiseline kao što antikonvulzivi, neki citostatici, aspirin, antacidi i peroralna kontracepcijska sredstva. Takođe, pušenje uništava folacin (3).
Folna kiselina je veoma bitan sastojak ishrane, a njen nedostatak može uzrokovati mnogobrojne bolesti.
Nedostatak folne kiseline kao uzročnik anemije
Nedostatak vitamina folne kiseline ili vitamina B12 koji ima ključnu funkciju pri metaboliziranju folne kiseline, uzrokuje smanjenje količine DNK, što dovodi do poremećaja sazrijevanja jedra i diobe, u procesu nastanka eritrocita. Dalje, zbog nemogućnosti brze proliferacije, u koštanoj srži eritoblasti produkuju veće eritrocite od normalnih, takozvane makrocite. Takve ćelije su sposobne da transportuju kiseonik, ali zbog poremećenog oblika i istanjene membrane, u cirkulišućoj krvi dolazi do pucanja membrane eritrocita i samim tim do skraćenja njihovog životnog vijeka. Takav tip anemije naziva se megaloblastna anemija. (3)
Nedostatak folne kiseline ili vitamina B12 u ishrani može uzrokovati megaloblastnu anemiju.
Simptomi, dijagnoza i terapiranje anemije
Ako imate simptome kao što su slabost, vrtoglavica, razdražljivost, bljedoća (posebno desni, kapaka, ispod noktiju), lupanje srca, kratak dah, ranice u ustima ili na jeziku, utrnulost u nogama i stopalima, neka vam bude na umu da uzrok može biti anemija, te se javite svom ljekaru.(1)
Imajući u vidu veliki broj anemija i njihovu komplikovanu etiologiju, prije terapije je neophodno odrediti njen tip i shodno tome uzimati odgovarajuće lijekove, što će vam svakako i ljekar savjetovati.
Takođe je bitno znati, da se u farmaceutskim oblicima, folna kiselina kao dodatak ishrani nalazi u dozi od 400-800 mcg, a kao lijek se koristi u dozi od 5mg, te da dugotrajnom upotrebom folne kiseline može doći do maskiranja deficita vitamina B12, što je pogubno za nerve. Zato se preporučuje da se ova dva vitamina koriste u kombinaciji, tim više je jer B12 vitamin zadužen za stvaranje aktivnog oblika folne kiseline, tetrahidrofolata. (1)
Preporučeno je folnu kiselinu koristiti uporedo sa vitaminom B12.
Uloga folne kiseline u metabolizmu homocisteina i preventivi kardiovaskularnih oboljenja
Homocistein je sumporna aminokiselina koja se stvara metabolizmom metionina, njegovom metilacijom, i nalazi se u svim ćelijama ljudskog organizma, u malim količinama. Metionin je esencijalna aminokiselina, a u organizam je unosimo kroz meso, ribu, mliječne proizvode, jaja. Konverziju metionina u homocistein i dalje u cistein omogućavaju vitamini B-komplexa, u prvom redu folna kiselina, B6 i B12 vitamini.
Međutim, kod 10% populacije postoji genski defekt enzima koji je odgovoran za ove rakcije, pa se kod takvih osoba javlja hiperhomocisteinemija. Ovoj pojavi kod odraslih ljudi doprinosi smanjen unos ili nedovoljna apsorpcija folata, fizička neaktivnost, pušenje, alkoholizam, pretjerani konzum kafe, starija dob, depresivnost, nesanica, vegeterijanski način ishrane, a češće se javlja kod muške populacije.
Povišen nivo homocisteina je često neprepoznat a negativno utiče na krvne sudove, oštećuje ih , što za posledicu ima upalne procese i nastanak slobodnih radikala, koji oksidišu LDL (tzv.loš holesterol) a on se dalje lijepi na oštećenim mjestima krvnih sudova, stvara se plak i smanjuje se lumen krvnog suda. Direktna posledica toga je infarkt miokarda ili mozga. (4)
Manjak unosa folne kiseline utiče na povećanje nivoa homocisteina i u nastavku do povećanog rizika moždanog i srčanog infarkta.
Naučni dokazi za bitnost ishrane bogate folnom kiselinom
Velika metaanaliza, urađena u Kini 2017.godine, koja je obuhvatila 11 studija sa ukupno 65 790 učesnika, pokazala je da suplementacija folnom kiselinom pozitivno utiče na smanjenje rizika od infarkta kod pacijenata sa kardiovaskularnim bolestima. Pri tome su primijećeni bolji rezultati kod učesnika kojima je smanjena koncentracija homocisteina za 25% i više, kod onih koji su uzimali dnevnu dozu folata manju od 2mg i kod onih koji u bili iz regiona gdje žitarice i proizvodi od žitarica nisu ili su djelimično bili obogaćeni folnom kiselinom.(5)
Dalje, studija sprovedena u Grčkoj i Australiji, 2019.godine, još jednom je pokazala povoljne efekte mediteranskog načina ishrane u prevenciji KVB. Naime, homocistein je bio povezan sa povećanjem vjerovatnoće nastanka akutnog koronarnog sindroma za 3% kod onih učesnika koji se nisu pridržavali navedenog načina ishrane. Takođe, povećan nivo homocisteina je povezan sa 1% i 3% većom vjerovatnoćom akutnog koronarnog sindroma kod mlađih (<45 god) i osoba srednje životne dobi (45-60 god), ali ne i kod starijih. (6)
Prema Američkoj asocijaciji za srce, obogaćivanje hrane folatima je pridonijelo smanjenju srčanih udara za 10 – 15%.
Laboratorijske analize i preporučeni dnevni unos folne kiseline
Većina laboratorija daje referntne vrijednosti sa gornjom granicom 10-12 µmola/l, a za osobe starije od 60 god 16-20 µmola/l.
Prema američkim smjernicama, preporučeni dnevni unos za folnu kiselinu je:
0-6 mjeseci– 65 µg
7-12 mjeseci – 80 µg
1-3 godine – 150 µg
4-8 godina – 200 µg
9-13 godina – 300 µg,
14-18 godina – 400 µg
odrasli preko 19 god – 400 µg
trudnice – 600µg
dojilje – 500 µg (7)
Uprkos brojnim javnozdravstvenim kampanjama koje preporučuju svakodnevni unos folne kiseline za žene koje planiraju trudnoću, ove preporuke ostaju neispoštovane. Ranjive grupe su svakako žene niskog nivoa obrazovanja, mlade žene i one kojima se desi neplanirana trudnoća. (11)
Takođe, u većini evropskih zemalja opšta populacija ne unosi preporučenih 400 µg folata dnevno.
Velika količina neosporivih naučnih dokaza je rezultovala službenim preporukama suplementacije folnom kiselinom kod trudnica, kao i nizom uslovljenih ili dobrovoljnih programa obogaćivanja hrane folnom kiselinom kako bi se prevenirao deficit na nivou različitih populacijskih grupa. Ipak, određena doza opreza je prisutna kada je u pitanju starija populacija jer folna kiselina može maskirati deficit vitamina B12 koji u ovoj populaciji može imati fatalan ishod. (12)
Iz svega navedenog, vidimo da su brojni razlozi zašto moramo djelovati preventivno da zaštitimo svoje zdravlje, a edukacija je svakako prvi korak u tome. Neka vam ne bude teško da osluškujete svoj organizam, odlazite na redovne ljekarske preglede, informišete se, ulažete u sebe, radite ono što vam prija, naučite se boriti sa stresom i na kraju, sjetite se izreke: Zdrav čovjek ima stotinu želja, a bolestan samo jednu.
Izvor: https://www.nutrikod.com/
LITERATURA:
1. Reader’s Digest, Vodič kroz vitamine, minerale i dodatke prehrani, Mozaik Knjiga, Zagreb, str 82-83.
2. Živković, R. (2000). Hranom do zdravlja, Medicinska naklada, Zagreb, str 151-152.
3. Guyton, A.C., Hall, J.E. (2003). Medicinska fiziologija, Savremena administracija, Beograd, str 386-387.
4. Selhub, J. (2008). Food Nutr Bull. 2008 Jun;29(2 Suppl): S116-25., Public health significance of elevated homocysteine. Food Nutr Bull. 29(2 Suppl): S116-25.
5. Tian, T. et al. (2017). Folic Acid Supplementation for Stroke Prevention in Patients With Cardiovascular Disease. Am J Med Sci. 354(4):379-387.
6. Foscolou, A. et al. (2019). The association between homocysteine levels, Mediterranean diet and cardiovascular disease: a case-control study. Int J Food Sci Nutr. 70(5):603-611.
7. Naučno znanstveni portal “Hranom do zdravlja”, poglavlje “Vitamini”: http://www.hranomdozdravlja.com/?do=vitamini
8. Internetska nutristionistička enciklopedija “Definicija hrane”: https://definicijahrane.hr/definicija/preporuceni-dnevni-unos/usda-reference/vitamini/
9. Huđek, A. (2015). Folna kiselina kao dodatak prehrani i bioaktivna komponenta hrane. Završni rad. SVEUČILIŠTE JOSIPA JURJA STROSSMAYERA U OSIJEKU. OSIJEK.
PREHRAMBENO-TEHNOLOŠKI FAKULTET OSIJEK
10. Bituh, M. (2011): Povezanost homocisteina, vitamina B i biljega koštane pregradnje u osoba s celijakijom na bezglutenskoj prehrani. Doktorski rad. Prehrambeno–biotehnološki fakultet, Zagreb, 2011
11. Folic acid: a public-health challenge. Lancet 367(9519):1352-61.
12. Banjari, I. i sar. (2014). Pitanje da li je unos folne kiseline samo ishranom u trudnoći dovoljan. Med pregl 2014 LXVII (9-10): 313-321.
