Upotreba vitamina A, D i E tokom godišnjih doba

Autori članka: dr. stomatologije Adis Salihefendić, dr. stomatologije Maja Osmanović, magistar farmacije Mirjana Milanović

Otkriće vitamina je u velikoj mjeri doprinijelo razumijevanju zdravlja i bolesti. Vitamini su potrebni organizmu u veoma malim količinama, a nedostatak bilo kojeg vitamina može imati velike posljedice za zdravlje. Vitamini se dijele u dvije skupine, vitamine koji su topivi u vodi i vitamine koji su topivi u mastima. Vitamini iz grupe B kompleksa i vitamin C se ubrajaju u vitamine topive u vodi, dok su vitamini A, D i E topivi u mastima

Vitamin A

Vitamin A spada u grupu liposolubilnh vitamina (rastvorljivi u mastima). Javlja se u četiri oblika: retinil acetat, retinil palminat, beta karoten, retinol (Prof. Dr. Midhat Jašić 2009). Oblik retinol je najčešće prisutan u hrani. Vitamin A je zaslužan za rast stanica kao i za jačanje imunog sistema, sudjeluje u rastu kostiju i zuba, omogućava normalan rast kose. Ima bitnu ulogu i tokom razvoja neurona rano u životu djeteta. Poslije ostaje aktivan u živčanom sistemu odraslih. Upravo iz tog razloga se smatra da bi mogao biti koristan u terapiji Alzheimerove bolesti (Dr. Adnan Bashir Bhatti et al.,2016). Jedan od prvih uočljivih simptoma nedostatka ovog vitamina jeste slabiji vid u sumraku. Kod uznapredovalog nedostatka vitamina A dolazi do sljepila, oštećenja kostiju kao i oštećenja imunog sustava. Ovakvi nedostatci vitamina A se često javljaju u zemljama u razvoju, u kojima se stanovništvo iz ekonomskih i drugih razloga ne hrani raznovrsno. Drugi razlog mogu biti teške infekcije gastrointestinalonog trakta od strane parazita (STADA Deutschalnd – Progenetika).

Preporučena koncentracija

EFSA (European Food Safety Authority – Evropska uprava za sigurnost hrane) je dala preporučene doze vitamina A koje ovise o spolu. Količina se izražava kao mcg RE na dan (mcg RE/dan). RE označava ekvivalent retinola. Karotenoidi su također izvor vitamina A, ali slabije raspoloživi u organizmu od retinola, RE ili ekvivalent retinola omogućava lakše preračunavanje i uzimanje u obzir svih oblika vitamina i provitamina A. Biomarker (karakteristični biološki indikatori koji se koriste sa identificiranje) vitamina A u krvi je nivo retinola. Manjak je uočljiv tek kada se iscrpe rezerve u jetri.

Preporučeni dnevni unos koji bi trebao zadovoljiti potrebe većine populacije iznosi: 250 mcg RE/dan za novorođenčad i djecu do 3 godine, 300 mcg RE/dan za djecu do 6 godina, 400 mcg RE/dan za djecu do 10 godina, 600 mcg RE/dan do 14 godina, 650 mcg RE/dan za djevojke i žene starije od 14 godina, 750 mcg RE/dan za dečke i muškarce starije od 14 godina, 700 mcg RE/dan za trudnice, 1300 mcg RE/dan za dojilje (EFSA Juranal, 2015).

Prehrambeni izvori vitamina A

Namirnice životinjskog porijekla su najbogatiji izvori vitamina A. Najbogatiji izvor je jetra. Osim jetre tu spadaju: mlijeko i mliječni proizvodi, maslac, žumanac, mrkva, narandža, riba (Prof. Dr. Midhat Jašić, 2009). Provitamini ovog vitamina su prisutni u namirnicama biljnog porijekla: to su crveni i žuti biljni pigment. Najznačajniji iz ove grupe je beta-karoten.

Rizici prevelikog unosa vitamina A

Kao posljedica prevelikog unosa vitamina A javlja se hipervitaminoza ili toksičnost. Do pomenutog dolazi usljed unosa velike količine vitamina A iz dodataka prehrani ili hrane životinjskog porijekla. Toksičnost se dijeli na: akutnu (uslijed slučajnog uzimanja, npr. kod djece) ili hroničnu. Prvi simptomi koji se javljaju u oba oblika su glavobolja i povišen intrakranijalni pritisak. Kod akutne toksičnosti neki od simptoma su mučnina i povraćanje, dok hronična toksičnost izaziva promjene na kosi, noktima i koži (MSD Priručnik Dijagnostike i terapije). Akutna toksičnost kod djece može nastati zbog uzimanja visokih doza (>100.000 μg [>300.000 i.j.]). Dokazano je da je kod odraslih osoba do akutne toksičnosti došlo kad su istraživači na Arktiku jeli jetru polarnih medvjeda koja sadrži nekoliko miliona jedinica ovog vitamina (T. Bechshoft). Hronična toksičnost kod starije djece i odraslih osoba se razvija nakon što se doze >33.000 μg (>100.000 i.j.)/dan uzimaju mjesecima. Mogući uzrok je liječenje megavitaminima, jer u njihovim metabolitima postoje velike dnevne doze (50.000 do 120.000 μg [150.000 do 350.000 i.j.]). Kod odraslih koji uzimaju >1500 μg (>4500 i.j.)/dan može se razviti osteoporoza.  Dojenčad kojoj se daju visoke doze (6 000 do 20.000 μg [18.000 do 60.000 i.j.]/dan) koje se miješaju sa vodom, mogu razviti toksičnost za nekoliko sedmica. Kada koža osobe postaje žuta nastaje karotenodermija (Penniston i Tanumihardjo, 2006).

Konzumiranje Vitamina A tokom hladnijih mjeseci u godini

Obzirom da vitamin A zauzima bitnu ulogu u jačanju imunog sistema nezaobilazan je tokom jeseni kao i perioda zime. Pored toga što jača imunitet, djeluje i na oporavak te regeneraciju sluznica gornjih respiratornih puteva. Kada je riječ o gastrointestinalnom traktu, poznato je da hrana koju konzumiramo nije sterilna kao i da je “sjedište” zdravlja u crijevnom traktu. Obzirom na činjenicu da se epitelne crijevne ćelije obnavljaju svaka 72 sata, za proces nesmetane diobe im je potrebno osigurati dovoljno mikronutrijenata poput vitamina A, vitamina B2 i B12, biotina, niacina i cinka (Cantorna et al., 2019).

Vitamin D

Vitamin D je liposolubilan vitamin (rastvorljiv u mastima) koji ima steroidnu strukturu, sličnu polnim hormonima i hormonima kore nadbubrežne žlijezde. Javlja se u više hemijskih oblika, a najveći biološki značaj imaju D₂ (ergokalciferol) i D₃ (holekalciferol). Ergokalciferol potiče iz iz biljnih, a holekalciferol iz životinjskih izvora.

Oko 80% vitamina D se sintetiše u koži nakon izlaganja sunčevoj svjetlosti, zbog čega se naziva i vitamin sunca. Preostalih 20% se u ljudskom organizmu obezbjeđuje iz hrane i dijetetskih suplemenata.

Samo nekolicina hrane prirodno sadrži vitamin D: masna riba poput sardine, haringe, skuše, tunjevine, lososa, ulje jetre bakalara, žumance, šitake pečurke, mlijeko i mliječni prozvodi, hljeb od cijelog zrna žita (Chang SW i Lee HC, 2019).

Vitamin D₃ nastaje iz 7-dehidroholesterola u koži, nakon  izlaganja ultraljubičastom zračenju (290-320nm) i pretvara se u previtamin D_3, koji se dalje izomerizuje u vitamin D₃.  Vitamin D₃ i D₂ su biološki neaktivni i potrebna je dalja enzimska konverzija u aktivne oblike.  Najprije dolazi do  hidroksilacije u jetri i formiranja 25-hidroksivitamina D (kalcidiol) a potom se u bubrezima formira  1,25-dihidroksivitamin D (kalcitriol) koji je aktivni oblik (Zhang i Naughton, 2010).

Uzroci nedostatka vitamina D

Godišnje doba, geografska širina, doba dana, pigmentacija kože, starenje, upotreba krema za sunčanje i staklo utiču na proizvodnju vitamina D.

Nedostatak vitamina D uzrokuje rahitis kod djece, a kod odraslih pogoršava osteoporozu i uzrokuje osteomalaciju kostiju. Nedostatak vitamina D je povezan sa povećanim rizikom od karcinoma, kardiovaskularnh bolesti, multiple skleroze, reumatoidnog artritisa i dijabetes melitusa tip 1 (Holick i Chen, 2008).

Glavni izvor vitamina D za ljude je izlaganje sunčevoj svjetlosti. Starenjem se smanjuje količina 7-dehidroholesterola u epidermisu, pa osoba stara 70 godina koja je izložena istoj količini sunčeve svijetlosti kao i dvadesetogodišnjak stvara samo 25% vitamina D3, u odnosu na mlađu osobu. (Holick, 2004). Starije osobe se manje kreću, manje su izloženi suncu i smanjena je proizvodnja 1,25-dihiroksivitamina D u bubrezima pa su upravo oni u velikom riziku od nedostatka vitamina D₃ (Zhang i Naughton, 2010).

Kreme za sunčanje apsorbuju UVB i nekolicinu UVA zračenja prije nego što uđu u kožu. Krema za sunčanje sa faktorom zaštite od sunca SPF8 smanjuje sposobnost kože da proizvodi vitamin D₃ za više od 95%, a pravilno korištena krema za sunčanje sa SPF15 smanjuje kapacitet proizvodnje za više od 98%.

Hronično prekomjerno izlaganje sunčevoj svjetlosti povećava rizik od nemelanomskog karcinoma kože, ali izbegavanje direktnog izlaganja suncu povećava rizik od nedostatka vitamina D, što može imati ozbiljne posljedice. Godišnje praćenje koncentracije 25-hidroksivitamina D u serumu trebalo bi da pomogne u otkrivanju nedostatka vitmaina D. Osjetljivo izlaganje suncu (obično 5-10 minuta izlaganja ruku i nogu, šaka ili lica, dva ili tri puta nedeljno) i povećani unos vitamina D u ishrani razumni su pristupi koji garantuju dovoljnu količinu vitamina D (Holick, 2004).

Vitamin D je rastvorljiv u mastima i zahtjeva prisustvo dijetetskih masti u crijevima za apsorpciju. Određene bolesti (Kronova bolest, cistična fibroza, celijakija, hirurško uklanjanje dijela crijeva ili želudca) koje su povezane  sa malapsorpcijom masti mogu dovesti do nedostatka vitamina D₃ (Zhang i Naughton, 2010).

D vitamin iz hrane, ili nastao pod dejstvom UV zraka, ne može da prouzrokuje intoksikaciju organizma (Zehnder et al., 2001). Pri suplementaciji, prekomjeran unos vitamina D može da djeluje toksično prouzrokujući hiperkalcijemiju, hiperfosfatemiju, prekomjernu supresiju lučenja PTH, ekstraskeletne kalcifikacije (bubrezi, miokard, zalisci, zid krvnih sudova), uz simptome: muka, povraćanje, gubitak apetita, konstipacija, opšta slabost i gubitak težine, anoreksija, mentalni poremećaji, konfuzija, srčana aritmija.

Uloge vitamina D u organizmu

1) Najvažnija uloga vitamina D je održavanje homeostaze kalcijuma i fosfata zajedno sa parathormonom, regulacija apsorpcije kalcijuma u crijevima, reapsorpcije kalcijuma iz kostiju i smanjenje izlučivanja urinom.

2) D vitamin djeluje i na sve tri vrste mišića u organizmu: kardiomiocite, skeletne i glatke mišićne ćelije, pa čak i ćelije miometrijuma i endometrijuma. Niski nivoi vitamina D povezani su sa miopatijom kod osteomalacije, kao i sa mišićnom slabošću kod starijih.

3) Vitamin D dovodi do negativne regulacije gena za renin, pa time smanjuje krvni pritisak, tj. rizik od hipertenzije, a na taj način i od kardiovaskularnih i cerebrovaskularnih oboljenja.

4) Imunomodulatorni efekti vitamina D rezultat su njegovog djelovanja na proliferaciju, diferencijaciju i apoptozu T- (posebno T-helper tipa) i B-limfocita i smanjenja produkcije interferona i proinflamatornih citokina u monocitima (Petronijević et al.,2009). Istraživanja su pokazala da postoji veza između nedostatka vitamina D i bolesti koje nastaju kada imunološki sistem napada vlastito tijelo (autoimune bolesti-reumatoidni artritis, eritematozni lupus, multipla skleroza, autoimune bolesti štitne žlijezde; Hašimoto tireoiditis i Gravesova bolest). Dostupni dokazi upućuju na zaštitni i preventivni efekat vitamina D protiv infekcija i pandemije COVID-19 (Basha et al., 2021).

5) Vitamin D ima nekoliko aktivnosti koje bi mogle usporiti ili spriječiti razvoj raka, uključujući promociju ćelijske diferencijacije, smanjenje rasta ćelija karcinoma i podsticanje ćelijske smrti (apoptoza). Istraživanja su sprovedena kod karcinoma mokraćne bešike, debelog crijeva, dojke, ovarijuma i prostate (NCI, 2013).

Konzumiranje po godišnjim dobima

Vitamin D je jedini besplatni vitamin koji možemo sami sintetizovati putem sunčeve svijetlosti. Preporuka je da se tokom proljeća, ljeta i jeseni bar 10-20min. u periodu od 10-15h izložimo suncu kako bismo imali korist od ovog vitamina. U današnje vrijeme sve više populacije pati od hipovitaminoze D i treba istaknuti važnost nedostatka vitamina D kako bi se spriječile brojne bolesti.

Preporučena doza vitamina D za novorođenčad do 12 mjeseci je 400 IJ dnevno, odnosno 600 IJ za djecu od 1-18 godina. RDA za odrasle do 70 godina je 600 IJ dnevno, a 800 IJ za osobe starje od 71 godine.

Unos vitamina D kod starijih je jako nizak pa se predlaže još veća doza vitamina (800-1000 IJ/dnevno) kako bi se spriječili padovi i lomovi. Tokom trudnoće i laktacije savjetuje se 600-1000ij dnevno, zavisno od toga kolika je koncentracija vitamina D u serumu, da li žive na višim geografskim širinama ili su trudne tokom zime (Chang SW i Lee HC, 2019).

Vitamin E

Vitamin E je esencijalni hranljivi sastojak koji je otkriven 1920-ih godina. Mnoge fiziološke funkcije vitamina E, uključujući i njegove antioksidativne efekte, proučavane su gotovo 100 godina. (Taiki Miyazawa  i Gregor C Burdeos, 2019.)

Vitamin E je pojam za skupinu tokoferola i tokotrienola, od kojih alfa-tokoferol ima najveću biološku aktivnost. (Brigelius-Flohé R i Traber MG, 1999.)

Kada je hrana u pitanju, odlični izvori vitamina E su:

• pšenične klice,
• sojino zrno,
• orašasti plodovi,
• biljna ulja,
• zeleno lisnato povrće,
• avokado i
• cjelovite žitarice.

Glavne uloge vitamina E su:

• antioksidativna,
• antikancerogena,

Vitamin E štiti organizam od kardiovaskularnih oboljenja, jača imuni sistem kod starijih osoba i održava krvne sudove elastičnim ( Lewis ED i Meydani SN, 2019). Unos hrane bogate vitaminom E povezan je s manjim rizikom od moždanog udara. Osnovno svojstvo vitamina E u tijelu je da djeluje kao antioksidans, odnosno uklanja toksične slobodne radikale. Postoji mnoštvo dokaza da je lipidna peroksidacija posredovana slobodnim radikalima uključena u patogenezu različitih bolesti, a da je vitamin E moćan antioksidans koji uklanja slobodne radikale. Ova otkrića sugerišu da vitamin E treba da smanji rizik ili da bude koristan u prevenciji i liječenju bolesti posredovanih slobodnim radikalima. Mnoga epidemiološka ispitivanja podržavaju ovaj pojam, ali su rezultati kliničkih studija i meta-analiza bili kontraverzni. Lokalno apliciran vitamin E pomaže u zarastanju rana. Topljiv je u mastima te stoga djeluje kao zaštitnik masnih struktura u tijelu.

Rađene su studije koje govore o velikoj koristi vitamina E i njegovom zaštitnom dejstvu na proces osteoporoze. Studije su uzimale u obzir inflamatorne i imunološke parametre i pokazale da vitamin E, posebno tokotrienol, može ublažiti nivo interleukina-1, interleukina-6 i inducibilne sintaze azotnog-oksida. Vitamin E vrši svoje anti-osteoporotsko dejstvo svojim antiinflamatornim i imunomodulatornim efektima (Nazrun et al., 2019). Dnevne potrebe za vitaminom E su 11 mg dnevno za žene, 13 mg za muškarce (EFSA journal, 2015).

Nedostatak ovog vitamina je vrlo rijedak, a može se pojaviti jedino nakon iscrpljenosti i neadekvatne ishrane koja traje mjesecima. Deficiti mogu nastati kod izrazite restrikcije masti u prehrani, budući da je za pravilnu apsorpciju vitamina E potrebno konzumirati dovoljnu količinu masti. Tzv. subklinički deficit vitamina E znatno je učestaliji, a vezuje se uz povećan rizik od kardiovaskularnih bolesti i karcinoma.

Vitamin E kao suplement ili u multivitaminu treba uzeti nakon obroka koji sadrži masnoće jer je vitamin E liposolubilan. Potrebno ga je uzimati tokom cijele godine, posebno u toku zimskog perioda zbog prevencije srčanih udara koji su u tom periodu, kako navodi statistika, veoma česti.

Zaključak

Tokom cijele godine trebamo da težimo raznovrsnoj ishrani. Kada god smo u prilici treba da konzumiramo svježe sezonsko i lokalno voće i povrće. Nakon unošenja vitamina hranom isti se resorbiraju u intestinumu te krvlju transportuju do tkiva i ćeljia. U ćelijama se prevode u aktivne metaboličke oblike ili koenzime. Višak se dijelom deponuje ili izlučuje iz organizma pa tako imamo:

1. Hipovitaminoza je parcijalni vitaminski deficit
2. Ekstremni deficit vitamina je avitaminoza; praćene specifičnim simptomima poremećaja metabolizma u odnosu na regulatornu funkciju samog vitamina
3. Hipervitaminoza je višak vitamina u organizmu

Treba napomenuti da jedan vitamin djeluje na katabolizam drugog vitamina, također jedan vitamin djeluje na formiranje koenzima drugog vitamina te je tako neophodna međusobna povezanost u biohemijskim reakcijama.